Τα αρχοντικά σπίτια της χώρας είναι ίσως οι παλαιότερες αστικές κατοικίες σε όλες τις Κυκλάδες τα όποια άνηκαν στους πλούσιους έμπορους.
Κύριο χαρακτηριστικό των σπιτιών είναι τα μεγάλα δωμάτια, τα ψηλά ταβάνια, η μεγάλου σε πάχους τοίχοι από πέτρα και ή εσωτερική πολυτελή διαρρύθμιση.
Κεντρικά υπήρχε η σάλα που λόγω της θέσης της, συγκεντρώνει όλη τη ζωή της οικογένειας. Στο κάτω μέρος υπάρχουν μεγάλα υπόγεια για την αποθήκευση προϊόντων.
Τα αρχοντικά στις συνοικίες έξω από το Κάστρο χτίστηκαν από πλούσιους Έλληνες. Τα περισσότερα αρχοντικά έχουν φρουριακό χαρακτήρα.
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε τους μυτάτους και τους μαζωμούς, μικρά σπιτάκια των βοσκών και των γεωργών που βρίσκονται διάσπαρτα σε κάθε γωνιά της Νάξου.
Μονόχωρα κτίσματα από πέτρα και λίγο λάσπη διαμορφώνονται, με τα δοκάρια για στέγη, το μεγάλο τζάκι για μαγείρεμα, τα μεθύρια για το κρασί το λάδι και τις ασκούδες, τη νταμιτζάνα για τη ρακί, το τυρόσκαμνο για το τυρί, το καντάρι για το ζύγισμα, τη θυρίδα για τα εικονίσματα, τον λύχνο για φωτισμό, το δίκαννο για τον γαδουραύτη (λαγό), το μαγκάλι για τη ζεστασιά, το φανάρι αντί ψυγείου και τη στάμνα για το νερό.
Εξωτερικά υπάρχει η πετρόχτιστη μάντρα με την αμπασά (πόρτα εισόδου) και η μαρμαρένια γούρνα για το πότισμα των ζώων.
